Opóźnione dojrzewanie: 7 brutalnych prawd, które musisz znać w 2025

Kiedy nagle odkrywasz, że stojąc wśród rówieśników, jesteś jedyną osobą, którą nie dotknęła jeszcze fala zmian fizycznych i emocjonalnych – zaczynasz rozumieć, co naprawdę znaczy opóźnione dojrzewanie. To nie jest tylko etap w życiu, który „przechodzi każdy” – dla wielu polskich nastolatków to codzienność pełna niepokoju, poczucia wykluczenia i walki o zrozumienie w świecie zdominowanym przez kult „normalności”. W 2025 roku świadomość społeczna rośnie, ale wciąż zbyt wiele osób nie zna brutalnych realiów, które kryją się za tym medycznym terminem. Ten artykuł nie owija w bawełnę: przyjrzymy się faktom, statystykom, kontrowersjom i praktycznym strategiom, jak radzić sobie z opóźnionym dojrzewaniem – bez tabu, bez mitów, bez ściemy. Przygotuj się na 7 prawd, które wywrócą Twoje spojrzenie na ten wstydliwie przemilczany temat.

Czym naprawdę jest opóźnione dojrzewanie? Fakty, które ignoruje większość poradników

Definicje i normy — dlaczego granice są płynne

Opóźnione dojrzewanie to dużo więcej niż tylko „późniejszy start”. Oficjalnie za opóźnione dojrzewanie u dziewcząt uznaje się brak rozwoju piersi po 13. roku życia lub brak pierwszej miesiączki do 16. roku życia, a u chłopców – brak zwiększenia objętości jąder powyżej 4 ml do 14. roku życia (Standardy Medyczne 2024). Ale te granice nie są tak sztywne, jak sugerują podręczniki. Biologia nie uznaje się za matematyczną: genetyka, środowisko i tempo życia sprawiają, że normy bywają płynne, a każda historia nastolatka jest inna.

Tabela 1: Granice diagnostyczne opóźnionego dojrzewania według Standardów Medycznych 2024
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Standardy Medyczne, 2024]

Definicje mogą wydawać się suche, ale dla osób, których bezpośrednio dotyczą – to kwestia codziennego zmagania z ciałem, które „nie nadąża”.

Jak rozpoznać opóźnienie: objawy, które łatwo przeoczyć

Wyłapanie pierwszych sygnałów opóźnionego dojrzewania nie jest proste – zwłaszcza, że rówieśnicy często rozwijają się w różnym tempie. Najbardziej typowe objawy to:

• Brak rozwoju piersi u dziewcząt po 13 r.ż. lub brak pierwszej miesiączki do 16 r.ż.
• Brak powiększenia jąder i innych cech płciowych u chłopców po 14 r.ż.
• Brak wyraźnych zmian sylwetki, głosu, owłosienia łonowego
• Zahamowanie wzrostu lub wyraźne odstawanie od krzywej wzrostowej
• Zmęczenie, obniżony nastrój, trudności w relacjach rówieśniczych

Wielu rodziców i nauczycieli ignoruje te sygnały, uznając je za „rodzinną cechę” lub „naturalne różnice”. To błąd – opóźnione dojrzewanie może być pierwszym objawem poważniejszych problemów zdrowotnych.

Statystyki: ile osób naprawdę dotyka ten problem w Polsce?

Według raportów SDG oraz Standardów Medycznych 2024, około 3% polskiej młodzieży doświadcza zaburzeń rozwojowych, w tym opóźnionego dojrzewania ([Standardy Medyczne, 2024]). To mniej niż sugerują niektóre fora internetowe, ale za każdą statystyką kryją się setki tysięcy realnych historii.

Tabela 2: Szacunkowa częstość opóźnionego dojrzewania w Polsce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Standardy Medyczne, 2024]

Choć liczby wydają się niewielkie, skala problemu społecznego, psychologicznego i zdrowotnego nie daje się sprowadzić tylko do procentów.

Nie tylko geny: zaskakujące przyczyny opóźnionego dojrzewania

Wpływ środowiska, diety i stresu — przypadki z życia

Mit: za opóźnione dojrzewanie zawsze odpowiadają geny. Fakty: współczesna nauka pokazuje, że środowisko, dieta i przewlekły stres wywierają ogromny wpływ na tempo dojrzewania. Historie pacjentów wskazują, że:

• Niedobory żywieniowe, zwłaszcza białka i cynku, mogą zahamować rozwój płciowy – nie tylko w krajach rozwijających się, ale też w Polsce, gdzie coraz częściej diagnozuje się zaburzenia odżywiania.
• Przewlekły stres domowy (rozwody, przemoc, napięcia) i presja szkolna osłabiają oś podwzgórze-przysadka-gonady, kluczową dla startu dojrzewania.
• Zanieczyszczenie środowiska i kontakt z endokrynopatiami środowiskowymi (np. ftalany, BPA) są coraz częściej podejrzewane o negatywny wpływ na rozwój dzieci, szczególnie w miastach.

• Polskie badania pokazują, że dzieci z rodzin o niższym statusie społeczno-ekonomicznym częściej doświadczają opóźnionego dojrzewania.
• Przypadki przewlekłych chorób, takich jak cukrzyca typu 1 czy choroby nerek, również są powiązane z zaburzeniami dojrzewania.
• Osoby z zaburzeniami psychicznymi (depresja, lęki, zaburzenia odżywiania) mogą mieć opóźniony rozwój hormonalny.

Hormony, mózg i genetyka — co naprawdę decyduje?

Na pierwszy plan wysuwa się konstytucjonalne opóźnienie wzrastania i dojrzewania (KOWD), które dotyczy nawet połowy przypadków i najczęściej nie wymaga leczenia ([Standardy Medyczne, 2024]). Jednak lista potencjalnych przyczyn jest długa:

Tabela 3: Najczęstsze przyczyny opóźnionego dojrzewania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Standardy Medyczne, 2024]

"W wielu przypadkach opóźnione dojrzewanie nie jest chorobą, a wariantem normy. Jednak zawsze musi być wykluczony poważny problem zdrowotny."
— dr hab. n. med. Katarzyna Ziółkowska, [Standardy Medyczne, 2024]

Kiedy to sygnał poważniejszych problemów zdrowotnych

Nie każde opóźnienie jest „rodzinną cechą”. Oto, kiedy należy bić na alarm:

1. Brak rozwoju płciowego i towarzyszące mu inne objawy: zahamowanie wzrostu, ogólne osłabienie, przewlekłe bóle brzucha, utrata masy ciała.
2. Wywiad rodzinny negatywny (nikt w rodzinie nie miał podobnych problemów).
3. Obecność cech zespołów genetycznych, np. zespół Turnera lub Klinefeltera.
4. Objawy przewlekłych chorób (cukrzyca, niewydolność nerek, celiakia, choroby tarczycy).
5. Szybka utrata masy ciała, zaburzenia odżywiania, depresja.

Nawet jeśli objawy wydają się subtelne, w takich przypadkach wskazana jest natychmiastowa konsultacja specjalistyczna. Brak rozpoznania może prowadzić do nieodwracalnych skutków zdrowotnych i psychologicznych.

Psychologiczne i społeczne skutki: opóźnione dojrzewanie w cieniu tabu

Samotność, wykluczenie, cyberprzemoc — realne historie

Prawdziwe piekło często zaczyna się poza gabinetem lekarskim. Opóźnione dojrzewanie to dla wielu nastolatków w Polsce bilet do świata wykluczonych: „dlaczego jestem inny?”, „czemu moje ciało nie nadąża?”, „czemu nie mogę o tym porozmawiać?”. Według badań Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, 2023, dzieci i młodzież z opóźnionym dojrzewaniem częściej doświadczają wyśmiewania, cyberprzemocy i samoizolacji.

„Moje ciało nie chce współpracować. Zamiast chodzić na imprezy, boję się rozebrać na WF-ie. W sieci wyzywają mnie od dzieciaków.”
— Cytat z anonimowej ankiety, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, 2023

Samotność, odstawanie od grupy, wstyd i lęk – to codzienność dla wielu młodych osób. Psychologowie ostrzegają, że brak wsparcia ze strony dorosłych i rówieśników może prowadzić do poważnych konsekwencji: depresji, zaburzeń odżywiania, prób samobójczych.

Presja rówieśnicza i wpływ social mediów

• Social media wyolbrzymiają problem: Instagram i TikTok promują „ideał” ciała, który dla osób z opóźnionym dojrzewaniem jest praktycznie nieosiągalny.
• Prześmiewcze memy, wyśmiewanie w grupach klasowych na Messengerze czy Discordzie pogłębiają poczucie wykluczenia.
• Brak rzetelnych informacji sprawia, że młodzież szuka wsparcia na forach, gdzie często trafia na dezinformację lub hejterów.
• Presja rówieśnicza skutkuje izolacją od aktywności społecznych, sportowych czy seksualnych.
• Skutkiem jest spadek samooceny i wiary w siebie, co może utrudniać wejście w dorosłość.

Ciało, tożsamość, płeć — rozmowy, których nikt nie prowadzi

Rozmowa o dojrzewaniu w polskich domach wciąż przypomina temat tabu. Tymczasem opóźnione dojrzewanie dotyka nie tylko ciała, ale też tożsamości i poczucia płci. Nastolatki zadają sobie pytania o własną kobiecość/męskość, seksualność, przyszłość relacji.

Bez wsparcia psychologicznego i rzetelnych informacji dzieci czują się, jakby żyły „niepełnym życiem”. Brak otwartych rozmów rodzi frustrację, a czasem prowokuje bunt lub ucieczkę w autodestrukcyjne zachowania.

Jak wygląda diagnoza? Brutalna prawda o polskiej rzeczywistości

Pierwsze kroki: co naprawdę czeka nastolatka i rodzica

Konfrontacja z systemem opieki zdrowotnej dla wielu rodzin to zderzenie z biurokracją, brakiem empatii i... czekaniem. Typowe etapy diagnostyki opóźnionego dojrzewania:

1. Zgłoszenie się do pediatry rodzinnego – często ignorowane lub zbywane hasłem „poczekać, to norma”.
2. Skierowanie do endokrynologa dziecięcego – terminy sięgają miesięcy.
3. Badania hormonalne, ocena wieku kostnego (RTG ręki) – kolejki, koszty (część badań refundowana tylko w określonych przypadkach).
4. Konsultacje dodatkowe: gastrolog, genetyk, psycholog – system nie przewiduje szybkiej ścieżki dla „niepilnych przypadków”.
5. Ostateczna diagnoza i (być może) wdrożenie leczenia.

Dla wielu rodzin to wyczerpujący maraton, a dla dziecka – czas narastającego stresu i poczucia bycia „problemem”.

Badania i konsultacje: co, gdzie, za ile?

W praktyce polskiej opieki zdrowotnej wygląda to następująco:

Tabela 4: Realne koszty i czas oczekiwania na diagnostykę w Polsce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie ofert wybranych placówek, 2025

Każdy dzień oczekiwania to dodatkowy stres i wykluczenie dla dziecka. System wymaga zdecydowanej reformy, jeśli młodzi ludzie mają być traktowani na serio.

Najczęstsze błędy i opóźnienia w systemie

• Lekceważenie pierwszych objawów przez lekarzy rodzinnych.
• Przerzucanie odpowiedzialności między specjalistami („Niech endokrynolog zdecyduje”).
• Zbyt późne kierowanie na badania hormonalne.
• Brak wsparcia psychologicznego nawet w przypadku ewidentnych problemów emocjonalnych.
• Ograniczony dostęp do refundowanych badań specjalistycznych.

„Największym problemem jest odwlekanie diagnostyki. Dziecko czeka, aż ‘samo się unormuje’ – a potem nadrabianie trwa latami.”
— dr Joanna Mazur, endokrynolog dziecięcy, Wywiad Medonet, 2024.

Leczenie i wsparcie: fakty kontra mity

Kiedy interwencja jest konieczna, a kiedy nie?

Nie każde opóźnione dojrzewanie wymaga leczenia – to najtrudniejszy do zaakceptowania fakt dla rodziców i nastolatków. Według wytycznych [Standardy Medyczne, 2024]:

W praktyce, najważniejsze jest rozróżnienie, czy przyczyna opóźnienia jest „fizjologiczna” czy „patologiczna”.

Warto pamiętać, że leczenie „na żądanie” bez rzetelnej diagnozy może przynieść więcej szkód niż korzyści – zarówno fizycznych, jak i psychicznych.

Leczenie hormonalne: kontrowersje, skutki uboczne, alternatywy

Leczenie hormonalne budzi wiele emocji – od nadziei po lęk. Kluczowe fakty:

Tabela 5: Terapie hormonalne w opóźnionym dojrzewaniu i ich skutki
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Standardy Medyczne, 2024]

„Zawsze najpierw szukamy przyczyny. Hormony to nie jest ‘magiczne rozwiązanie’ – ich nadużycie może być szkodliwe.”
— dr Marta Wolańska, Wywiad dla PoradnikZdrowie.pl, 2024

Rola wsparcia psychologicznego — realne przykłady

Wsparcie psychologiczne to nie dodatek, ale kluczowy element terapii. W praktyce:

• Psychoterapia indywidualna pomaga budować tożsamość i samoakceptację.
• Grupy wsparcia dla rodziców i młodzieży redukują poczucie wykluczenia.
• Warsztaty asertywności, radzenia sobie z presją rówieśników i cyberprzemocą są coraz bardziej dostępne.
• Edukacja rodziców minimalizuje szkodliwe reakcje („przyspieszmy to”, „będziesz dorosły, nie marudź”).
• Stały dostęp do rzetelnych informacji (np. medyk.ai/opoznione-dojrzewanie) pozwala odróżnić fakty od mitów.

Opóźnione dojrzewanie oczami społeczeństwa: historia, kultura, stereotypy

Jak ewoluowały normy 'normalności' na przestrzeni dekad

Dojrzewanie to nie tylko kwestia hormonów – to lustro społeczeństwa. Normy „normalności” zmieniały się przez dekady:

Tabela 6: Ewolucja społecznych norm dotyczących dojrzewania w Polsce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie analiz społeczno-kulturowych

Współczesne podejście do opóźnionego dojrzewania zyskuje na otwartości, ale presja idealnego ciała ciągle dominuje w mediach.

Polska vs świat: czy naprawdę jesteśmy inni?

Tabela 7: Porównanie polskich realiów z krajami zachodnimi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [WHO, 2024]

Polska goni zachodnią otwartość, ale bariery kulturowe i systemowe wciąż utrudniają walkę z mitami i wykluczeniem.

Media, popkultura i mit nieosiągalnej dorosłości

• Filmy i seriale często wyśmiewają „późnych dojrzewających”, cementując stereotypy.
• Influencerzy fitness i beauty kreują nierealistyczne wyobrażenia o „idealnym ciele”.
• Brakuje rzetelnych bohaterów popkultury zmagających się z opóźnionym dojrzewaniem.
• Temat pojawia się głównie jako tło, a nie realny problem z konkretnymi konsekwencjami.
• Portale dla młodzieży bagatelizują problem lub sprowadzają rozmowę do anegdot.

Jak sobie radzić? Praktyczny przewodnik krok po kroku

Checklist: kiedy szukać wsparcia i jak się przygotować

Nie czekaj, aż problem narasta – sprawdź, kiedy warto poprosić o pomoc:

1. Zauważasz brak objawów dojrzewania poza normą wiekową.
2. Występuje zahamowanie wzrostu lub nagłe pogorszenie samopoczucia.
3. W rodzinie nie było przypadków opóźnionego dojrzewania.
4. Masz do czynienia z przewlekłymi chorobami, zaburzeniami odżywiania lub psychicznymi.
5. Pojawiają się kłopoty w szkole, wycofanie społeczne, cyberprzemoc.

Dobrze przygotuj się do wizyty u specjalisty: zanotuj objawy, zbierz informacje o przebiegu dojrzewania w rodzinie, przygotuj dokumentację medyczną.

Rozmowa z dzieckiem/rodzicem — scenariusze i pułapki

• Zamiast bagatelizować – nazwij problem po imieniu, bez wstydu i żartów.
• Unikaj porównań do rówieśników („Zobacz, Kasia już...”) – pogłębiają tylko poczucie inności.
• Słuchaj aktywnie – daj przestrzeń na wyrażenie emocji, nie udzielaj na siłę rad.
• Zaproponuj wspólne poszukiwanie informacji (np. na medyk.ai/dojrzewanie-plciowe), by pokazać, że problem nie jest „dziwactwem”.
• Nie przyspieszaj na siłę (np. przez suplementy, internetowe „cudowne terapie”).

Otwarta rozmowa to klucz do zrozumienia i skutecznego działania. Presja i porównania prowadzą tylko do buntu lub zamknięcia się w sobie.

Gdzie szukać rzetelnych informacji i wsparcia (w tym medyk.ai)

• medyk.ai/opoznione-dojrzewanie – rzetelne artykuły, aktualne standardy, edukacja.
• Poradnie endokrynologiczne dziecięce (NFZ i prywatne).
• Grupy wsparcia dla rodziców i młodzieży (przy szpitalach, fundacjach).
• Zaufani psycholodzy i terapeuci specjalizujący się w pracy z młodzieżą.
• Wiarygodne portale medyczne i edukacyjne.

Im szybciej dotrzesz do wiedzy i wsparcia, tym łatwiej przejdziesz przez ten etap. Unikaj forów pełnych mitów i domorosłych „ekspertów”.

Największe mity o opóźnionym dojrzewaniu — i dlaczego są groźne

Top 10 mitów i ich skutki

• „To zawsze się samo ‘rozkręci’ – nie trzeba nic robić.”
• „Opóźnione dojrzewanie to wstydliwa choroba, lepiej o tym nie mówić.”
• „Hormony rozwiążą każdy problem.”
• „Dotyczy tylko chłopców/dziewczynek.”
• „To przez złą dietę lub lenistwo.”
• „Osoby z opóźnionym dojrzewaniem są mniej inteligentne.”
• „Na zachodzie takie rzeczy nie istnieją.”
• „To na pewno przez korzystanie z telefonu/internetu.”
• „Leczenie jest niebezpieczne i powoduje raka.”
• „Nie ma sensu iść do psychologa – to tylko fizyczny problem.”

Każdy z tych mitów przedłuża cierpienie młodych osób i utrudnia skuteczną pomoc.

Co naprawdę mówią eksperci? Fakty kontra opinie

„Największym zagrożeniem nie jest samo opóźnione dojrzewanie, a brak wsparcia i zrozumienia. W większości przypadków kluczowa jest cierpliwość, edukacja i monitorowanie.”
— prof. Jarosław Kalinowski, endokrynolog, [Standardy Medyczne, 2024]

Opinia to nie fakt – zawsze żądaj dowodów i aktualnych badań. Medyczne standardy zmieniają się, ale podstawowa prawda pozostaje: każde dziecko rozwija się w swoim tempie.

Jak rozpoznać dezinformację w sieci

1. Sprawdź, czy źródło to oficjalna organizacja, szpital lub portal naukowy.
2. Szukaj daty publikacji – stare informacje mogą być nieaktualne.
3. Porównaj dane z kilkoma źródłami (np. medyk.ai, gov.pl, FDN.pl).
4. Unikaj forów i blogów bez podanych źródeł naukowych.
5. Pamiętaj: jeśli coś brzmi zbyt dobrze, by było prawdziwe – prawdopodobnie takie jest.

Wiarygodność informacji to nie luksus, a konieczność, zwłaszcza w kwestiach zdrowotnych.

Co dalej? Życie z opóźnionym dojrzewaniem — perspektywy, ryzyka, potencjał

Długoterminowe skutki: zdrowie, relacje, samoocena

Opóźnione dojrzewanie to nie wyrok – ale bagatelizowanie problemu może prowadzić do:

• Trwałych kompleksów i problemów z samooceną.
• Trudności w relacjach rówieśniczych i romantycznych.
• Ryzyka depresji, zaburzeń odżywiania, uzależnień.
• Opóźnień w osiąganiu pełnej sprawności fizycznej.
• Problemy w adaptacji do dorosłości, zwłaszcza w kontekście pracy i rodzicielstwa.

Kluczowe znaczenie ma systematyczna praca nad odpornością psychiczną i szukanie wsparcia, gdy pojawiają się trudności.

Jak budować odporność psychiczną i wspierać innych

1. Rozwijaj samoświadomość – poznaj swoje mocne strony niezależne od wyglądu i „tempa dorastania”.
2. Utrzymuj bliskie relacje z osobami, które rozumieją i nie oceniają.
3. Szukaj grup wsparcia, gdzie można podzielić się doświadczeniem.
4. Unikaj toksycznych porównań z rówieśnikami w social mediach.
5. Wspieraj innych – pomaganie daje poczucie sensu i wartości.

„Walka o siebie to nie sprint, lecz maraton. Każdy błąd to tylko kolejny krok do przodu.”
— Ilustrowana rada na podstawie doświadczeń uczestników grup wsparcia

Nowe technologie i przyszłość wsparcia (AI, platformy edukacyjne)

• Platformy edukacyjne (np. medyk.ai) dostarczają aktualnych, zweryfikowanych informacji 24/7.
• Aplikacje do monitorowania zdrowia pomagają śledzić objawy i postępy.
• Wirtualne grupy wsparcia umożliwiają kontakt z innymi w podobnej sytuacji.
• AI analizuje symptomy i sugeruje dalsze kroki, zwiększając poczucie bezpieczeństwa.
• Dostępność psychoterapii online niweluje bariery geograficzne.

Nowoczesne technologie zmieniają krajobraz wsparcia – najważniejsze to korzystać z nich świadomie, nie zapominając o kontakcie z realnymi ludźmi.

Tematy pokrewne: co jeszcze warto wiedzieć?

Zaburzenia hormonalne u nastolatków — nie tylko opóźnienie

• Przedwczesne dojrzewanie – gdy procesy startują zbyt wcześnie, prowadząc do innych problemów psychospołecznych.
• Zespół policystycznych jajników (PCOS) u dziewcząt – wpływa na cykl, rozwój i płodność.
• Niedobór hormonów tarczycy – spowalnia rozwój fizyczny i umysłowy.
• Choroby nadnerczy – mogą powodować zaburzenia wzrostu i dojrzewania.
• Zaburzenia płciowe różnicowania – rzadkie, ale wymagające specjalistycznej diagnostyki.

Rozpoznanie i leczenie każdego zaburzenia wymaga indywidualnego podejścia i współpracy wielu specjalistów.

Dieta, aktywność fizyczna i środowisko — jakie mają znaczenie?

Tabela 8: Wpływ stylu życia na tempo dojrzewania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań epidemiologicznych

Świadome wybory żywieniowe i zdrowy tryb życia mogą wspomagać prawidłowy rozwój, choć nie zastąpią konsultacji medycznej w poważnych przypadkach.

Wsparcie psychologiczne w okresie dojrzewania — praktyczne wskazówki

• Rozmawiaj otwarcie o emocjach i lękach – nie czekaj, aż dziecko samo poprosi o pomoc.
• Często pytaj o samopoczucie i nastroje, nie oceniaj, nie krytykuj.
• Stawiaj na regularne, krótkie rozmowy zamiast „wielkiego wywiadu”.
• Zachęcaj do udziału w warsztatach, kołach zainteresowań i grupach wsparcia.
• Korzystaj z pomocy psychologów przeszkolonych do pracy z młodzieżą.

Wsparcie psychologiczne to nie luksus – to niezbędny element zdrowego dojrzewania, szczególnie w przypadku opóźnionych zmian.

---

Podsumowanie

Opóźnione dojrzewanie to nie statystyka w podręczniku, lecz realny problem, z którym codziennie mierzy się tysiące młodych Polaków. Rozbija tabu, testuje granice cierpliwości i zmusza do konfrontacji z niewygodnymi prawdami: system zdrowotny jest niedoskonały, mity i stereotypy wciąż dominują, a presja społeczna i cyberprzemoc potrafią zrujnować życie. Jednak prawdziwa siła tkwi w wiedzy, wsparciu i odwadze do rozmowy. Dzięki rzetelnym źródłom (takim jak medyk.ai), nowoczesnym technologiom i coraz większej świadomości społecznej, opóźnione dojrzewanie przestaje być wyrokiem – staje się jednym z wielu etapów na drodze do dorosłości. Klucz to nie czekać biernie, lecz działać: szukać wsparcia, edukować się, obalać mity i wspierać innych w podobnej sytuacji. Bo każdy ma prawo dorastać w swoim tempie – i każdy zasługuje na szacunek oraz zrozumienie.