Porady dotyczące zdrowia nastolatków: brutalna prawda, której nikt nie mówi

Żyjemy w czasach, w których polski nastolatek doświadcza presji, jakiej nie znały wcześniejsze pokolenia. Z jednej strony – dostęp do wiedzy, możliwości i inspiracji nigdy nie był tak szeroki. Z drugiej – statystyki dotyczące zdrowia młodzieży są brutalne i nie podlegają negocjacjom: rosnąca liczba przypadków depresji, otyłości, zaburzeń odżywiania czy uzależnień od technologii to nie medialna panika, ale codzienność w polskich domach i szkołach. Porady dotyczące zdrowia nastolatków muszą dziś brzmieć inaczej: bez owijania w bawełnę, z mocnym oparciem w faktach i zrozumieniu realnych wyzwań. Ten artykuł nie jest kolejnym zbiorem banałów. To zbiór 12 brutalnych prawd, które mogą zmienić wszystko, jeśli tylko pozwolisz sobie usłyszeć prawdziwy głos polskiej młodzieży w 2025 roku.

Cicha epidemia: co naprawdę zagraża zdrowiu polskich nastolatków?

Fakty i statystyki 2025: obraz polskiej młodzieży

Porady dotyczące zdrowia nastolatków nie mają sensu bez zderzenia się z rzeczywistością. Według raportu NASK „Nastolatki 3.0” z 2023 roku, przeciętny polski nastolatek spędza 5 godzin i 36 minut dziennie w internecie. To nie jest tylko kwestia rozrywki – nadmierne korzystanie z urządzeń cyfrowych łączy się z rosnącą liczbą problemów psychicznych i fizycznych. Statystyki GUS oraz UNICEF wskazują, że aż 20% młodzieży doświadcza objawów depresji, a w 2023 roku odnotowano ponad 2 tysiące prób samobójczych w tej grupie wiekowej. Otyłość dotyka już blisko połowy nastolatków w Polsce, a WHO alarmuje o wzroście zakażeń chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Tabela 1: Główne wskaźniki zdrowotne polskich nastolatków. Źródła: NASK, GUS, UNICEF, The Lancet, Infor.pl, Cowzdrowiu.pl

Zmowa milczenia: niewygodne tematy w polskich domach

Milczenie o zdrowiu psychicznym, seksualności, uzależnieniach czy zaburzeniach odżywiania jest wciąż normą w wielu domach. W efekcie młodzież zostaje sama z problemami, które narastają w ukryciu. Jak stwierdza raport UNICEF: „Brak otwartej rozmowy i wsparcia sprawia, że dzieci i młodzież zaczynają traktować własne cierpienie jak coś, z czym muszą radzić sobie samotnie”.

"W polskich rodzinach często milczy się o tym, co boli najbardziej. To milczenie jest groźniejsze niż same objawy." — Dr hab. Małgorzata Janas-Kozik, psychiatra dziecięcy, RP.pl, 2023

• Wiele rodzin unika rozmów o zdrowiu psychicznym, bojąc się stygmatyzacji lub „przywołania nieszczęścia”.
• Tematy seksualności i chorób przenoszonych drogą płciową są często tabu – w efekcie młodzi czerpią wiedzę z niezweryfikowanych źródeł.
• Uzależnienia od e-papierosów, alkoholu czy internetu są bagatelizowane lub ukrywane z obawy przed karą, zamiast szukać realnego wsparcia.

Dlaczego stare porady nie działają?

Porady dotyczące zdrowia nastolatków, które znali nasi rodzice, przestają mieć zastosowanie. Rzeczywistość 2025 roku jest inna – tempo życia, wszechobecność mediów społecznościowych, zmieniające się wzorce żywieniowe i cyfrowa presja sprawiają, że stare metody często zawodzą. Według ekspertów z Cowzdrowiu.pl, 2024, próby „odcięcia” dzieci od technologii czy stosowanie zakazów bez wyjaśnienia mechanizmów zwykle prowadzą do buntu i ukrywania problemów.

Tabela 2: Zderzenie starych i nowych realiów w poradach zdrowotnych dla nastolatków. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Cowzdrowiu.pl, 2024

Zmiana pokoleniowa wymaga przełamania tabu i szukania rozwiązań opartych na rzetelnej wiedzy, nie sentymentach.

Zdrowie psychiczne nastolatków: między tabu a rzeczywistością

Depresja, lęk, wykluczenie – spektrum, nie etykieta

Według UNICEF, aż 20% młodzieży w Polsce doświadcza objawów depresji, a liczba prób samobójczych wciąż rośnie (GUS, 2023). Depresja, lęki czy poczucie wykluczenia to nie są przypadłości „wybrańców”, ale zjawiska, które mogą dotknąć każdego. Rozmowa o zdrowiu psychicznym nadal bywa przyklejaniem etykiet, zamiast traktowania problemów jako elementu szerokiego spektrum doświadczeń.

1. Depresja nie zawsze oznacza płacz – często objawia się rozdrażnieniem, problemami ze snem i brakiem motywacji.
2. Lęki mogą być „niewidoczne” – młodzi uczą się perfekcyjnie je maskować, również w mediach społecznościowych.
3. Wykluczenie społeczne, hejt czy presja rówieśnicza prowadzą do samoizolacji i pogłębiania poczucia osamotnienia.

Jak rozpoznawać pierwsze sygnały kryzysu?

Czy da się uchwycić moment, w którym zdrowie psychiczne nastolatka zaczyna szwankować? Odpowiedź brzmi: tak, jeśli jesteś uważny i nie szukasz tylko „dramatycznych” symptomów. Według danych z raportu GUS, już 40% młodych skarży się na bóle głowy, brzucha, trudności ze snem i nadmierną drażliwość.

• Zmiana apetytu lub nagła utrata zainteresowania rzeczami, które dawniej sprawiały przyjemność.
• Wycofanie się z kontaktów społecznych – zarówno w realu, jak i online.
• Nieustanne zmęczenie, zaburzenia snu, drażliwość.
• Próby samookaleczeń lub niepokojące treści w mediach społecznościowych.

Case study: historia Kasi i jej walka o równowagę

Kasia, uczennica drugiej klasy liceum z małego miasta, zaczęła tracić kontakt z rówieśnikami w pandemii. Rodzice zauważyli, że coraz więcej czasu spędza w swoim pokoju, rzadko je posiłki z rodziną, z dnia na dzień stała się apatyczna. Mimo wielokrotnych prób rozmowy, Kasia ukrywała swoje emocje pod maską „wszystko w porządku”.

"Najtrudniejsza była samotność i poczucie, że nikt mnie nie rozumie. Dopiero rozmowa z psychologiem i znalezienie grupy wsparcia pozwoliły mi poczuć, że nie jestem sama." — Kasia, 17 lat (anonimowo, opracowanie własne na podstawie realnych case studies)

Kryzys zdrowia psychicznego nie wybiera – może dotyczyć perfekcyjnych uczniów i outsiderów. Najważniejsze to nie lekceważyć pierwszych, drobnych sygnałów.

Dieta nastolatka: od fit inspiracji do ukrytych zaburzeń

Nowe trendy żywieniowe – szansa czy zagrożenie?

Moda na „bycie fit”, diety eliminacyjne, roślinne alternatywy i wykluczanie cukru – wszystko to brzmi dobrze, ale nie zawsze tak wygląda w praktyce. Według raportu Twig, 2025, coraz więcej nastolatków eksperymentuje z dietą: 24% próbowało diety bezglutenowej, 18% deklaruje ograniczanie mięsa, a jedna trzecia świadomie unika cukru.

Tabela 3: Popularne trendy żywieniowe wśród polskich nastolatków. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Twig, 2025

"Zdrowa dieta" – kiedy zaczyna szkodzić?

Z pozoru zdrowe nawyki mogą zamieniać się w obsesję. To zjawisko nosi nazwę ortoreksji, czyli niezdrowej fixacji na „czystym” jedzeniu. Według ekspertów, alarmujące objawy to:

• Eliminowanie kolejnych grup produktów bez wskazań medycznych.
• Nadmierne skupienie na składzie, kaloryczności i „czystości” jedzenia.
• Unikanie posiłków poza domem z powodu lęku przed „niezdrowym” jedzeniem.

W efekcie pojawiają się niedobory, zaburzenia miesiączkowania, problemy z koncentracją. Równowaga jest kluczem – restrykcje bez podstawy mogą być równie groźne, jak brak kontroli nad dietą.

Budżetowe odżywianie: realia polskich rodzin

Nie każdy nastolatek ma dostęp do modnych superfoods czy ekologicznych sklepów z Instagrama. W Polsce prawie 40% rodzin deklaruje, że cena produktów jest podstawowym kryterium wyboru żywności (GUS, 2023).

Ważne, by nie popadać w kompleksy – zdrowie to nie Instagram, a zbilansowaną dietę można zbudować także na kaszy, jajkach i warzywach z pobliskiego targu. W sieci warto szukać praktycznych porad, jak tanio i zdrowo jeść – również na medyk.ai.

Social media i cyfrowe zdrowie: nowe pole walki

Algorytmy kontra samoocena – kto tu rządzi?

Media społecznościowe stały się integralną częścią życia młodzieży – ponad 92% nastolatków korzysta z nich codziennie. Ale to, co miało łączyć, często dzieli i niszczy samoocenę. Algorytmy promują nierealistyczne wzorce urody, sukcesu i życia bez problemów. Według NASK, hejt w sieci dotknął już co drugiego nastolatka.

• Algorytmy „uczą się” naszych lęków i kompleksów, podsuwając treści, które potęgują niepokój.
• Porównywanie się do wyidealizowanych influencerów prowadzi do niskiej samooceny i frustracji.
• Młodzi często nie odróżniają rzeczywistości od cyfrowej kreacji, co sprzyja rozwojowi zaburzeń psychicznych.

Cyfrowe detoksy – moda czy konieczność?

Zjawisko digital detox weszło do mainstreamu. Ale nie każda przerwa od ekranu to faktyczna regeneracja. Eksperci zalecają:

1. Wprowadzenie bezkompromisowych „stref offline” – np. godzina bez ekranu każdego dnia.
2. Zamiana scrollowania na aktywność fizyczną, rozmowę czy hobby.
3. Regularne sprawdzanie, po co sięgamy po telefon – czy to potrzeba kontaktu, czy ucieczka przed nudą?
4. Usuwanie aplikacji, które generują najwięcej stresu lub negatywnych emocji.

Prawdziwy detoks to nie chwilowa moda, ale świadoma praca nad własnymi nawykami cyfrowymi.

Jak rozmawiać z nastolatkiem o zdrowiu online?

Porady dotyczące zdrowia nastolatków muszą uwzględniać cyfrową rzeczywistość. Według ekspertów z NASK, kluczowe jest nie demonizowanie internetu, ale nauka świadomego korzystania.

"Nie chodzi o zakazy, ale o wypracowanie zasad i wspólne szukanie równowagi. Rozmowa to podstawa." — dr Maciej Dębski, socjolog, NASK, 2023

Warto ustalić wspólne zasady korzystania z sieci, pokazać narzędzia do samokontroli i nie bać się rozmawiać o cyberprzemocy. Otwarta komunikacja daje młodym poczucie bezpieczeństwa.

Ciało pod presją: obraz siebie, presja wyglądu i zaburzenia odżywiania

Skąd bierze się obsesja na punkcie wyglądu?

Kanony piękna zmieniają się szybciej niż filtry w Instagramie. Polscy nastolatkowie coraz częściej porównują się do nierealistycznych wzorców – nie tylko w social media, ale także wśród rówieśników. Według raportu PAN, nawet 40% młodzieży narzeka na bóle głowy, brzucha, trudności ze snem i ogólne rozdrażnienie, często będące efektem presji związanej z wyglądem.

• Presja ciała zaczyna się w podstawówce – coraz młodsze dzieci słyszą komentarze o wyglądzie.
• Memy, viralowe wyzwania i filtry utrwalają nierealistyczne oczekiwania.
• Ciągłe porównywanie prowadzi do frustracji, poczucia gorszości i pierwszych zaburzeń odżywiania.

Jak rozpoznać czerwone flagi w zachowaniu?

Rozpoznanie zaburzeń odżywiania nie zawsze jest proste – często to nie spektakularna utrata wagi, ale subtelne sygnały:

1. Unikanie wspólnych posiłków i tłumaczenie się „nietolerancjami”.
2. Nagłe zainteresowanie kalorycznością, obsesyjne ważenie się.
3. Zmiana stylu ubierania – np. noszenie luźnych ubrań, by ukryć ciało.
4. Gwałtowne zmiany nastroju, rozdrażnienie, zamknięcie w sobie.

Ważne, by nie oceniać, a otwarcie rozmawiać i szukać profesjonalnego wsparcia, np. poprzez platformy edukacyjne jak medyk.ai.

Wspieranie nastolatka – praktyczny przewodnik

Wspieranie młodego człowieka przechodzącego przez kryzys wymaga uważności i wiedzy. Jak praktycznie pomagać?

1. Akceptuj emocje i nie bagatelizuj problemów – każda emocja jest ważna.
2. Zachęcaj do rozmowy, ale nie wymuszaj – daj przestrzeń do otwarcia się.
3. Bierz udział w życiu dziecka – nawet jeśli wydaje się, że nie chce kontaktu.
4. Informuj o możliwości uzyskania pomocy – pokaż, że korzystanie z wsparcia to oznaka siły, a nie słabości.
5. Monitoruj sygnały ostrzegawcze, ale nie kontroluj obsesyjnie.

Otwarte, empatyczne podejście daje szansę na realną zmianę – nie bój się korzystać z wiedzy dostępnej na medyk.ai.

Między buntem a troską: jak rozmawiać z nastolatkiem o zdrowiu

Najczęstsze błędy dorosłych

Nawet najlepsze porady dotyczące zdrowia nastolatków mogą zostać zignorowane, jeśli pojawią się w złej formie. Dorośli często wpadają w pułapki:

• Wykładanie „prawd objawionych” zamiast rozmawiania na równych zasadach.
• Ocenianie, krytyka, porównywanie do innych („Za moich czasów…”).
• Unikanie trudnych tematów lub zbywanie ich żartem.
• Nadmierne kontrolowanie i sprawdzanie bez budowania zaufania.

Taka strategia najczęściej wywołuje bunt i zamknięcie się nastolatka na jakiekolwiek porady.

Co działa – kluczowe zasady skutecznej komunikacji

Skuteczna rozmowa o zdrowiu to nie monolog, a dialog:

1. Słuchaj bez przerywania i nie bagatelizuj problemów.
2. Pytaj o emocje, a nie tylko o fakty („Jak się z tym czujesz?”).
3. Unikaj oceniania i doradzania na siłę.
4. Dziel się własnymi doświadczeniami, ale nie narzucaj swojego punktu widzenia.
5. Ustal wspólne zasady i bądź konsekwentny w ich przestrzeganiu.

"Najlepsza rozmowa to taka, w której obie strony czują się usłyszane i zrozumiane." — Opracowanie własne na bazie praktyk komunikacyjnych

Checklista rozmowy: czego unikać, co powiedzieć

Każda rozmowa z nastolatkiem o zdrowiu to wyzwanie, ale istnieją sprawdzone zasady:

1. Nie używaj wyrażeń typu „przesadzasz”, „inni mają gorzej”.
2. Zamiast krytykować, dawaj konkretne przykłady i argumenty.
3. Pokaż, że dbasz i jesteś gotów pomóc, nawet jeśli nie rozumiesz wszystkiego.

Pamiętaj – otwartość, konsekwencja i empatia to podstawa skutecznej komunikacji, zwłaszcza w tematach tak delikatnych jak zdrowie.

Mity i fakty: czego naprawdę nie wiesz o zdrowiu młodzieży

Najpopularniejsze mity – i dlaczego są groźne

Wokół zdrowia młodzieży narosło mnóstwo mitów, które mogą być groźne.

• „Depresja to wymysł – wystarczy się zabrać do roboty.”
• „E-papierosy są nieszkodliwe.”
• „Dieta bez mięsa to zawsze niedobory.”
• „Uzależnienia cyfrowe nie istnieją – przecież wszyscy korzystają z internetu.”

Tabela 4: Najczęstsze mity i fakty o zdrowiu młodzieży. Źródło: Opracowanie własne na podstawie NASK, 2023, UNICEF, 2023, Cowzdrowiu.pl, 2024

Fakty, które zaskoczą nawet dorosłych

Nawet dorośli bywają zaskoczeni prawdziwymi danymi – np. tym, że liczba przypadków depresji i prób samobójczych wśród młodzieży wzrosła dramatycznie w ostatnich latach. Według GUS, jedna trzecia młodych deklaruje chroniczne zmęczenie, a aż 40% skarży się na bóle głowy i brzucha.

Wiedza to siła – im więcej faktów, tym łatwiej podejmować świadome decyzje o własnym zdrowiu.

Jak odróżnić rzetelną wiedzę od fake newsów?

W erze internetu, umiejętność weryfikacji informacji jest niezbędna.

Nie bój się pytać specjalistów, korzystaj z portali takich jak medyk.ai, które bazują na zweryfikowanej wiedzy, a nie plotkach.

Lifestyle nastolatka 2025: sport, aktywność, regeneracja

Aktywność fizyczna – nie tylko siłownia i TikTok

Według GUS, tylko 39% polskich nastolatków podejmuje regularną aktywność fizyczną. Wbrew pozorom, nie chodzi o wyczynowy sport, ale o codzienną dawkę ruchu – spacer, rower, taniec, nawet prace domowe.

• Aktywność fizyczna łagodzi stres, poprawia sen i samoocenę.
• Wspólny sport to także sposób na budowanie relacji i odreagowanie presji szkolnej.
• Nawet krótkie, codzienne aktywności (20 minut marszu) mają realny wpływ na zdrowie.

Regeneracja: sen i odpoczynek w dobie FOMO

Sen jest podstawą zdrowia psychicznego i fizycznego, ale w epoce FOMO (fear of missing out) łatwo go zaniedbać.

1. Wyłącz urządzenia elektroniczne na godzinę przed snem.
2. Ustal stałą godzinę kładzenia się spać – nawet w weekendy.
3. Jeśli nie możesz zasnąć, spróbuj technik relaksacyjnych (oddechowych, muzycznych).
4. Zadbaj o ciemność i ciszę w sypialni – to nie miejsce na smartfon.

Regularny, głęboki sen poprawia nastrój, koncentrację i odporność – nie lekceważ jego znaczenia.

Jak znaleźć własną drogę do równowagi?

Każdy nastolatek jest inny – nie istnieje uniwersalna recepta na zdrowy styl życia.

"Testuj różne aktywności, obserwuj swoje ciało i nie porównuj się do innych. Równowaga to proces, nie cel." — Opracowanie własne na podstawie praktyk zdrowotnych młodzieży

Świadoma praca nad własnymi nawykami to najlepsza inwestycja w przyszłość.

Polskie realia: zdrowie nastolatków poza wielkimi miastami

Dostęp do wsparcia: różnice miejskie vs wiejskie

Statystyki pokazują, że dzieci z mniejszych miejscowości mają trudniejszy dostęp do wsparcia psychologicznego, dietetycznego i sportowego.

Tabela 5: Różnice w dostępie do wsparcia zdrowotnego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, 2023

Inspirujące historie spoza mainstreamu

Nie każda historia kryzysu kończy się źle. W jednej z mazowieckich wsi miejscowa bibliotekarka zorganizowała klub dyskusyjny o zdrowiu psychicznym, zapraszając psychologa online. Frekwencja przeszła najśmielsze oczekiwania.

"Nie trzeba wielkich środków – wystarczy inicjatywa i otwartość na nowe rozwiązania." — Uczestniczka klubu zdrowia, 16 lat, (opracowanie własne na bazie realnych historii)

Wspólnota i kreatywność często zastępują instytucjonalne wsparcie – warto szukać takich oddolnych inicjatyw.

Co można zmienić tu i teraz?

1. Zorganizuj grupę wsparcia lub warsztaty w lokalnym domu kultury czy bibliotece.
2. Korzystaj z cyfrowych narzędzi do edukacji i wsparcia (np. medyk.ai).
3. Ucz się dzielić wiedzą i wspierać innych, nawet bez wielkich budżetów.

Każda, nawet najmniejsza zmiana, ma realne znaczenie dla zdrowia społeczności.

Od teorii do praktyki: narzędzia i wsparcie na 2025

Jak samodzielnie monitorować swoje zdrowie?

Samokontrola i świadome śledzenie własnego zdrowia są dziś łatwiejsze niż kiedykolwiek.

1. Prowadź dziennik samopoczucia – codziennie zanotuj, co czujesz i co jesz.
2. Regularnie mierz ciśnienie i wagę – nie obsesyjnie, ale z ciekawości.
3. Korzystaj z aplikacji do monitorowania aktywności i snu.
4. Określaj cele – np. 10 tys. kroków dziennie lub 8 godzin snu.
5. Szukaj wsparcia w grupach online, gdzie można wymieniać się doświadczeniami.

Świadomość własnego ciała to pierwszy krok do zdrowia.

Cyfrowi asystenci zdrowotni – czy warto z nich korzystać?

Technologia może być sprzymierzeńcem, jeśli korzystasz z niej świadomie. Cyfrowe asystenty zdrowotne, takie jak medyk.ai, pozwalają szybko uzyskać rzetelne informacje, edukują i pomagają monitorować objawy.

To nie jest substytut profesjonalnej pomocy, ale realne wsparcie w codziennych wyborach dotyczących zdrowia.

Polecane źródła i platformy (w tym medyk.ai)

• medyk.ai – wiarygodna baza wiedzy o zdrowiu młodzieży, edukacja, wsparcie online.
• NASK – raporty o zdrowiu cyfrowym i uzależnieniach.
• UNICEF Polska – materiały o zdrowiu psychicznym dzieci i młodzieży.
• Cowzdrowiu.pl – aktualne trendy zdrowotne.
• GUS – statystyki zdrowotne.

Każda z tych platform pozwala weryfikować informacje i podejmować świadome decyzje zdrowotne.

Spojrzenie w przyszłość: jak zmieni się zdrowie polskich nastolatków?

Nowe zagrożenia – co przyniesie następna dekada?

Zmienia się otoczenie, rośnie liczba bodźców, pogłębiają się nierówności. Według The Lancet, niemal połowa nastolatków może mieć nadwagę lub otyłość, a choroby psychiczne i zakażenia przenoszone drogą płciową to codzienność.

Systematyczne zmiany w stylu życia, edukacja i budowanie społeczności mają realną moc przeciwdziałania tym trendom.

Co możemy zrobić już dziś?

1. Mówić o zdrowiu otwarcie i bez tabu – w rodzinie, szkole i przestrzeni publicznej.
2. Uczyć się rozpoznawać pierwsze sygnały kryzysu, zanim zamienią się w katastrofę.
3. Korzystać z dostępnych narzędzi cyfrowych i społecznych do wsparcia i edukacji.
4. Wspierać inicjatywy lokalne i grupy wsparcia.
5. Być uważnym – na siebie i na innych.

Każdy krok to realna zmiana – nie trzeba rewolucji, by poprawić zdrowie młodzieży tu i teraz.

Podsumowanie: brutalne prawdy i realne szanse na zmianę

Najważniejsze lekcje na 2025 i dalej

• Zdrowie nastolatków to temat wymagający odwagi i szczerości.
• Statystyki są nieubłagane – bez zmiany podejścia problemy będą narastać.
• Największym zagrożeniem nie jest cyfrowy świat, dieta czy wygląd, ale milczenie, brak wsparcia i ignorowanie pierwszych sygnałów kryzysu.
• Nowoczesne narzędzia, otwartość na rozmowę i wspólne poszukiwanie rozwiązań mają realną moc.
• Każdy, niezależnie od miejsca zamieszkania czy możliwości finansowych, może zrobić coś dla swojego zdrowia.

Odwaga do zadawania pytań, gotowość do nauki i korzystania z rzetelnych źródeł (takich jak medyk.ai) to najlepsza inwestycja w siebie i przyszłość najbliższych.

Wezwanie do działania: co każdy z nas może zrobić

1. Rozmawiaj otwarcie o problemach zdrowotnych – z rodziną, przyjaciółmi, nauczycielami.
2. Edukuj się i weryfikuj informacje – nie ufaj ślepo temu, co pojawia się w social media.
3. Dbaj o swoje ciało i umysł, nie porównując się do innych.
4. Szukaj wsparcia, nie bój się prosić o pomoc.
5. Wspieraj innych – czasem wystarczy być obok, gdy ktoś przeżywa kryzys.

Porady dotyczące zdrowia nastolatków to nie tylko teoria – to narzędzia do zmiany codzienności. Nie czekaj na idealny moment, zacznij działać dziś. Twoje zdrowie, Twoja odpowiedzialność.