Niedosłuch: brutalna prawda, którą ignorujesz w 2025

Niedosłuch przestał być problemem wyłącznie seniorów – to cichy kryzys, który rozgrywa się każdego dnia tuż obok nas. Statystyki są bezlitosne: w Polsce ponad 2 miliony osób zmaga się z ubytkiem słuchu, a liczba ta lawinowo rośnie, obejmując coraz młodsze pokolenia. Głośne miasto, praca w hałasie, wieczne słuchawki na uszach, a do tego społeczna presja, by nie okazywać słabości – to realia, które sprawiają, że problem narasta, chociaż wciąż go wypieramy. W tym reportażu rozbieramy temat na czynniki pierwsze. Obnażamy mity i niewygodne fakty, pokazujemy najskuteczniejsze strategie oraz nieoczywiste konsekwencje życia z niedosłuchem. Poznaj, jak możesz realnie wpłynąć na swoje zdrowie słuchu i dlaczego warto zacząć działać już dziś.

Cichy kryzys: dlaczego niedosłuch dotyka coraz więcej osób

Statystyki, które szokują: Polska na tle świata

Jeszcze kilka lat temu niedosłuch kojarzono głównie z osobami starszymi. Dziś problem dotyka ludzi w każdym wieku. Według danych WHO z 2023 roku aż 1,5 miliarda ludzi na świecie doświadcza ubytku słuchu, co stanowi około 20% populacji. W samej Polsce z niedosłuchem mierzy się ponad 2,2 miliona osób – to już 6% społeczeństwa. Dla porównania, w Unii Europejskiej odsetek ten oscyluje wokół 8%, przy czym prognozy zakładają dalszy wzrost, zwłaszcza w krajach o szybkim tempie urbanizacji i starzenia się społeczeństw.

Tabela 1: Liczba osób z ubytkiem słuchu – Polska, UE i świat. Źródło: WHO, 2023; NFZ, 2024; WHO: Health Topics – Hearing Loss

Niedosłuch nie pyta o wiek, status społeczny ani miejsce zamieszkania. Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia, problem narasta również wśród Polaków poniżej 30. roku życia. Dowodzi to, że nie jest to już wyłącznie „choroba starości”, lecz konsekwencja stylu życia, ekspozycji na hałas i zaniedbywania profilaktyki.

Dlaczego temat niedosłuchu wciąż jest tabu

W polskim społeczeństwie wciąż pokutuje przekonanie, że utrata słuchu to temat wstydliwy. W efekcie wielu ludzi ukrywa problem lub bagatelizuje pierwsze objawy, unikając badań i rozmowy o niedosłuchu nawet z najbliższymi.

"Wstydzimy się przyznać do problemu, bo boimy się wykluczenia." — Marta, audiolog

Stygmatyzacja osób z aparatami słuchowymi jest faktem. Strach przed byciem postrzeganym jako „niedostosowany” czy „starzejący się” prowadzi do wycofania społecznego i rezygnacji z aktywności zawodowej. Oto, co kosztuje życie z nieleczonym niedosłuchem, choć rzadko się o tym mówi:

• Psychologiczne: Obniżenie samooceny, lęk przed konfrontacją z otoczeniem, depresja.
• Społeczne: Wykluczenie z życia towarzyskiego, poczucie osamotnienia, trudności w komunikacji.
• Ekonomiczne: Spadek produktywności, trudności na rynku pracy, wcześniejsze emerytury.
• Rodzinne: Konflikty, niezrozumienie, oddalenie emocjonalne.
• Zawodowe: Niższa efektywność, pominięcia w awansach, ryzyko utraty zatrudnienia.
• Zdrowotne: Pogłębianie się innych schorzeń, np. demencji, przez brak bodźców dźwiękowych.
• Edukacyjne: Trudności w nauce, gorsze wyniki w szkołach.
• Cyfrowe: Bariery w korzystaniu z technologii, ograniczenia w dostępie do informacji.
• Kulturowe: Ograniczony udział w kulturze, np. koncerty, spektakle, kino.
• Relacyjne: Zerwanie lub ochłodzenie więzi przyjacielskich.

Wszystko to sprawia, że niedosłuch jest jednym z najbardziej niedocenianych problemów zdrowotnych XXI wieku.

Niedosłuch a pokolenie Z: nowe wyzwania

Świat, w którym dorasta pokolenie Z, przypomina wielką arenę dźwiękowych bombardowań. Smartfony, słuchawki douszne, imprezy, komunikacja miejska – każdy dzień to ekspozycja na poziomy hałasu, których organizm nie był ewolucyjnie przygotowany znosić. Według „Pulsu Medycyny” już co piąty nastolatek w Polsce doświadcza przejściowych szumów usznych, a pierwsze objawy niedosłuchu pojawiają się nawet wśród dwudziestolatków.

To nie jest przypadek – badania pokazują, że codzienne używanie słuchawek, zwłaszcza w głośnym otoczeniu, prowadzi do trwałego uszkodzenia komórek słuchowych. Do tego dochodzi presja, by być „zawsze online”, co utrudnia przerwy od hałasu. Młodzi coraz rzadziej wykonują badania profilaktyczne, a „przemęczony słuch” to nowa norma, nie powód do niepokoju. Tymczasem ignorowanie problemu może skutkować nieodwracalnym uszkodzeniem zmysłu, który jeszcze niedawno wydawał się oczywisty.

Anatomia słyszenia: co naprawdę dzieje się w Twoich uszach

Jak działa ludzki słuch – w prostych słowach

Słuch to jedno z najbardziej zaawansowanych narzędzi biologicznych, jakie posiadamy. Dźwięk dociera do ucha zewnętrznego, przechodzi przez przewód słuchowy i wprawia w drgania błonę bębenkową. Te drgania są wzmacniane przez łańcuch trzech kosteczek w uchu środkowym, a następnie przekazywane do ślimaka w uchu wewnętrznym. Tam komórki rzęsate przetwarzają mechaniczne drgania na impulsy nerwowe, które za pośrednictwem nerwu słuchowego docierają do mózgu.

• Ucho wewnętrzne: Składa się z błędnika i ślimaka. To właśnie tu odbywa się zamiana drgań na impulsy elektryczne.
• Ślimak: Spiralna struktura wypełniona płynem i komórkami rzęsatymi odpowiedzialnymi za analizę dźwięków.
• Nerw słuchowy: Przewodzi sygnały z ucha do mózgu, gdzie są interpretowane jako dźwięki.
• Próg słyszalności: Najniższy poziom natężenia dźwięku, który jesteśmy w stanie usłyszeć (około 0 dB).
• Przewodnictwo kostne: Droga przekazu dźwięku bezpośrednio przez kości czaszki do ślimaka, omijająca ucho środkowe.

Ta złożoność sprawia, że nawet drobne uszkodzenia na dowolnym etapie mogą prowadzić do poważnych zaburzeń słyszenia.

Najczęstsze typy niedosłuchu: przewodzeniowy, odbiorczy, mieszany

Niedosłuch to nie jedno schorzenie, lecz cała kategoria problemów różniących się przyczyną, objawami i możliwościami leczenia. Możemy wyróżnić trzy główne typy:

Tabela 2: Porównanie typów niedosłuchu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie NFZ, 2024 i Diag.pl

Rozpoznanie typu niedosłuchu pozwala na skuteczniejsze dopasowanie leczenia – od prostych zabiegów po zaawansowane rozwiązania technologiczne.

Sygnały ostrzegawcze, które ignorujemy

Niedosłuch rzadko pojawia się nagle. Najczęściej rozwija się powoli, przez co łatwo zlekceważyć pierwsze objawy. W efekcie do specjalisty trafiamy dopiero, gdy problem jest już zaawansowany.

• Częste proszenie o powtórzenie wypowiedzi przez rozmówcę.
• Trudności w rozumieniu rozmów w hałasie (restauracja, ulica).
• Podgłaśnianie telewizora lub radia bardziej niż inni domownicy.
• Wrażenie, że inni „mamroczą” lub mówią niewyraźnie.
• Uczucie zatkanego ucha lub szumy uszne.
• Unikanie rozmów telefonicznych.
• Zmęczenie i rozdrażnienie po dłuższych konwersacjach.

Bagatelizowanie tych sygnałów to prosta droga do utraty nie tylko słuchu, ale i kontaktu z otoczeniem.

Od mitów do faktów: najczęstsze przekłamania o niedosłuchu

Nie tylko dla seniorów: kto dziś traci słuch?

Obiegowa opinia głosi, że problem niedosłuchu dotyczy wyłącznie osób w podeszłym wieku. Tymczasem badania jednoznacznie pokazują, że coraz większą grupę stanowią dorośli w wieku produkcyjnym oraz młodzież. Zawody narażone na hałas (fabryki, budowy, transport publiczny, branża muzyczna) są szczególnie podatne na rozwój ubytków słuchu.

Ekspozycja na hałas powyżej 85 dB (np. ruchliwa ulica, koncert) już po kilku godzinach może prowadzić do mikrouszkodzeń w uchu wewnętrznym. A przecież dla wielu osób to codzienność. W krajach rozwiniętych, według Pulsu Medycyny, 2023, niedosłuch dotyczy już nawet 15% osób poniżej 40. roku życia.

Kampanie edukacyjne dopiero zaczynają przebijać się do świadomości społecznej. Wciąż jednak pokutuje przekonanie, że niedosłuch to wyłącznie efekt starzenia się.

Czy niedosłuch zawsze jest nieodwracalny?

Wielu ludzi zakłada, że jeśli słuch pogorszył się raz, nie ma już drogi powrotu. To nieprawda – wczesna interwencja i właściwie dobrana terapia mogą zatrzymać postęp schorzenia, a w niektórych przypadkach częściowo odwrócić skutki.

"Nie każda utrata słuchu to wyrok. Wiele przypadków można zatrzymać." — Jan, użytkownik aparatów słuchowych

Współczesna medycyna oferuje szeroki wachlarz rozwiązań: od leczenia farmakologicznego i chirurgicznego po zaawansowane aparaty słuchowe i implanty ślimakowe. Najważniejsze jest, by nie zwlekać z podjęciem działań.

Mity, które rujnują życie z niedosłuchem

Przestarzałe przekonania utrudniają skuteczną walkę z niedosłuchem. Oto najgroźniejsze mity, które opóźniają diagnozę i leczenie:

• „Sam przejdzie” – Ubytek słuchu rzadko ustępuje samoistnie. Najczęściej się pogłębia.
• „Aparaty są dla dziadków” – Nowoczesne urządzenia są dyskretne i zaawansowane technologicznie, a wiek nie ma znaczenia.
• „To wstydliwy problem” – Stygmatyzacja jest efektem niewiedzy, nie obiektywnych powodów.
• „Każdy aparat jest taki sam” – Ich skuteczność zależy od indywidualnego dopasowania.
• „Lepiej nie wiedzieć” – Ignorowanie problemu tylko pogarsza sytuację i szkodzi relacjom.

Obalanie tych mitów to pierwszy krok do realnych zmian w jakości życia.

Diagnoza bez tabu: jak naprawdę wykryć niedosłuch

Samodzielna ocena: pierwszy krok do zmiany

Zanim odwiedzisz specjalistę, możesz wykonać szybki samotest na niedosłuch. Odpowiedz szczerze na poniższe pytania i obserwuj, czy pojawiają się u Ciebie poniższe sygnały.

1. Często nie rozumiesz, co mówią inni, szczególnie w hałasie?
2. Masz wrażenie, że ludzie wokół mamroczą?
3. Częściej niż inni prosisz o powtórzenie wypowiedzi?
4. Zauważasz, że musisz podgłaśniać telewizor lub radio?
5. Unikasz rozmów telefonicznych?
6. Słyszysz szumy lub dzwonienie w uszach?
7. Czujesz się bardziej zmęczony po dłuższych konwersacjach?

Jeśli odpowiedziałeś „tak” na co najmniej dwa pytania, warto rozważyć wizytę u specjalisty lub wykonanie testów słuchu.

Badania słuchu: co, gdzie i jak w Polsce 2025

Dostępność badań słuchu w Polsce znacznie wzrosła w ostatnich latach. Możesz wybierać spośród tradycyjnych testów audiometrycznych, tympanometrii oraz nowoczesnych testów online. Każda z metod ma swoje zalety i ograniczenia.

Tabela 3: Porównanie metod badań słuchu w Polsce. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Diag.pl

Warto pamiętać, że testy online mają charakter przesiewowy i nie zastąpią konsultacji ze specjalistą. Jednak mogą być pierwszym krokiem do zadbania o własny słuch.

medyk.ai: nowa era wstępnej diagnostyki online

Wirtualne narzędzia, takie jak medyk.ai, pozwalają na szybkie rozpoznanie ryzyka niedosłuchu bez wychodzenia z domu. Dzięki zaawansowanym algorytmom AI możesz samodzielnie przeanalizować objawy i zdobyć rzetelne informacje zdrowotne. To nie tylko oszczędność czasu, ale także szansa na wcześniejsze wykrycie i zatrzymanie problemu zanim stanie się poważny.

Platformy takie jak medyk.ai łączą wiarygodność edukacji zdrowotnej z dostępnością 24/7, pomagając przełamywać tabu i zwiększać świadomość w społeczeństwie.

Leczenie i życie z niedosłuchem: strategie, które działają

Leczenie niedosłuchu: od farmakologii po technologię

Leczenie niedosłuchu to proces wieloetapowy, który zależy od przyczyny, stopnia ubytku oraz indywidualnych potrzeb pacjenta.

• Farmakologiczne: Leki przeciwzapalne, sterydy, preparaty poprawiające mikrokrążenie – stosowane przy infekcjach czy nagłych ubytkach słuchu.
• Chirurgiczne: Operacje usunięcia zatorów, korekta błony bębenkowej, wszczepienie implantów.
• Implanty ślimakowe: Zaawansowane rozwiązanie dla osób z głębokim niedosłuchem, u których aparaty nie przynoszą efektów.
• Aparaty słuchowe: Najczęściej stosowana forma wsparcia dla ubytków odbiorczych i mieszanych – dostępne w wielu wariantach.
• Rehabilitacja słuchu: Trening słuchowy, nauka czytania z ruchu warg, wsparcie psychologiczne.

Nowoczesna medycyna umożliwia nie tylko poprawę komfortu życia, ale też powrót do aktywności społecznej i zawodowej.

Aparaty słuchowe: przewodnik po wyborze (2025)

Wybór aparatu słuchowego to decyzja na lata. Odpowiednie dopasowanie urządzenia może znacząco poprawić jakość życia i ułatwić codzienne funkcjonowanie.

1. Wykonaj pełną diagnostykę słuchu – najlepiej w certyfikowanej klinice lub u doświadczonego laryngologa.
2. Oceń swoje potrzeby – tryb życia, praca, aktywność fizyczna, częstotliwość rozmów.
3. Skonsultuj się z protetykiem słuchu – specjalista doradzi najlepszy model i funkcje.
4. Przetestuj kilka modeli – w warunkach naturalnych, np. w pracy czy domu.
5. Zwróć uwagę na komfort i wygląd – współczesne aparaty są dyskretne i lekkie.
6. Sprawdź możliwości finansowania – refundacja NFZ, programy wsparcia, leasing.
7. Wdróż się w codzienną obsługę – naucz się konserwacji i obsługi urządzenia.
8. Regularnie kontroluj słuch i ustawienia aparatu – dla zachowania optymalnej skuteczności.

Pamiętaj, że dobór aparatu to proces – nie bój się zadawać pytań i żądać konkretnej informacji na każdym etapie.

Codzienne życie z niedosłuchem: wyzwania i adaptacje

Życie z niedosłuchem to nieustanna adaptacja do nowych realiów. Wyzwania są oczywiste, ale nie brakuje też zaskakujących korzyści i sposobów na budowanie nowej jakości życia.

• Praca: Potrzeba stosowania rozwiązań wspierających (np. pętle indukcyjne, systemy FM), asertywności w komunikowaniu potrzeb.
• Relacje: Zacieśnianie więzi z bliskimi przez otwartość i wspólne pokonywanie barier w komunikacji.
• Technologia: Korzystanie z aplikacji wspierających słyszenie, tekstowych zamienników rozmów telefonicznych.
• Podróże: Lepsze planowanie tras (np. unikanie głośnych przestrzeni), korzystanie z tłumaczy online.
• Sport: Wybór aktywności niesłyszących narażenia na hałas, rozwijanie nowych umiejętności kinestetycznych.
• Edukacja: Dostęp do materiałów wideo z napisami, udział w szkoleniach dla osób z niedosłuchem.
• Kreatywność: Rozwijanie zmysłu obserwacji, ekspresji wizualnej i motoryki.
• Mindfulness: Głębsze skupienie na „tu i teraz” – ograniczenie dystraktorów dźwiękowych może sprzyjać uważności.

Codzienne życie z niedosłuchem to nie tylko walka z barierami, ale też okazja do rozwoju nowych kompetencji i czerpania z życia na innych poziomach.

Społeczne i psychologiczne skutki niedosłuchu

Samotność i wykluczenie: niewidzialna epidemia

Niedosłuch to nie tylko problem zdrowotny, ale również społeczny. Osoby z ubytkiem słuchu często doświadczają niezrozumienia, wykluczenia, a nawet izolacji.

"Najgorszy jest brak zrozumienia ze strony otoczenia." — Ewa, aktywistka

Z badań opublikowanych przez WHO wynika, że osoby z niedosłuchem są nawet czterokrotnie bardziej narażone na rozwój depresji. Utrata słuchu to nie tylko zmiana percepcyjna, ale przede wszystkim wyzwanie dla relacji międzyludzkich i poczucia przynależności.

Wpływ niedosłuchu na rodzinę i relacje

Niedosłuch jednej osoby wpływa na całą rodzinę. Komunikacja staje się trudniejsza, pojawiają się nieporozumienia i konflikty. Dzieci osób niedosłyszących częściej przejmują rolę tłumaczy, co bywa obciążające emocjonalnie. Niezrozumienie problemu przez partnera lub rodzica może prowadzić do frustracji, poczucia winy i oddalenia.

Z drugiej strony, otwarte podejście do problemu daje szansę na budowanie nowych form relacji, opartych na zaufaniu i wspólnym pokonywaniu barier. Terapie rodzinne, warsztaty komunikacyjne oraz grupy wsparcia działają w Polsce coraz prężniej, zmieniając oblicze życia z niedosłuchem.

Nowe podejście do terapii i wsparcia

Współczesna terapia niedosłuchu wykracza daleko poza medycynę. Akcent kładziony jest na budowanie wsparcia społecznego, edukację otoczenia oraz rozwijanie nowych strategii adaptacyjnych.

1. Rozmowa w rodzinie: Uczciwe komunikowanie swoich potrzeb i ograniczeń.
2. Grupy wsparcia: Wymiana doświadczeń z osobami w podobnej sytuacji.
3. Trening komunikacji: Nauka czytania z ruchu warg, korzystania z gestów.
4. Edukacja otoczenia: Informowanie współpracowników, znajomych, nauczycieli o specyfice niedosłuchu.
5. Wsparcie psychologiczne: Praca nad akceptacją i poczuciem wartości.
6. Wdrażanie technologii wspierających: Korzystanie z aplikacji, wzmacniaczy dźwięku, napisów.

Nowoczesne wsparcie to przede wszystkim zrozumienie i solidarność, a nie zamykanie się w czterech ścianach.

Polska na tle świata: system, rynek i technologia

System zdrowia: czy naprawdę mamy wybór?

Polski system ochrony zdrowia oferuje różnorodne możliwości w zakresie badania i leczenia niedosłuchu – zarówno w ramach NFZ, jak i w sektorze prywatnym. Różnice są jednak znaczące.

Tabela 4: Porównanie publicznej i prywatnej opieki zdrowotnej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z NFZ i raportów branżowych.

Wybór ścieżki zależy od indywidualnych potrzeb, możliwości finansowych i oczekiwań co do jakości obsługi.

Technologia kontra rzeczywistość: czego nie powiedzą reklamy

Rynek aparatów słuchowych to pole minowe dla niewtajemniczonych. Oto, na co trzeba uważać, by nie paść ofiarą marketingowych pułapek:

• Agresywny marketing: Obietnice natychmiastowej poprawy, które nie zawsze mają pokrycie w praktyce.
• Ukryte opłaty: Koszty serwisu, wymiany baterii, płatnych aktualizacji.
• Fałszywe obietnice: Uniwersalne rozwiązania na każdy typ ubytku słuchu.
• Brak serwisu: Sprzedaż bez wsparcia posprzedażowego.
• Krótka gwarancja: Okres gwarancji poniżej dwóch lat – realny problem w przypadku awarii.
• Niecertyfikowane produkty: Tanie aparaty z niepewnych źródeł, bez atestów i dopuszczeń.

Wybierając aparat słuchowy, zawsze warto korzystać z rekomendowanych źródeł i domagać się szczegółowych informacji oraz gwarancji.

Innowacje 2025: AI, medyk.ai i przyszłość diagnostyki

Nowoczesne narzędzia oparte na sztucznej inteligencji zmieniają sposób, w jaki diagnozujemy i monitorujemy niedosłuch. Systemy takie jak medyk.ai umożliwiają wstępną ocenę słuchu, analizę objawów oraz edukację zdrowotną – wszystko to dostępne 24/7 bez barier geograficznych czy społecznych.

Rozwój AI w medycynie pozwala na bardziej precyzyjną diagnostykę, personalizację zaleceń i edukację społeczeństwa. To rewolucja, która już dziś wpływa na poprawę jakości życia osób z niedosłuchem.

Niedosłuch jutra: trendy, wyzwania i nadzieje

Hałas jako nowe zagrożenie cywilizacyjne w Polsce

Hałas stał się jednym z najpoważniejszych czynników ryzyka niedosłuchu. W Polsce przekraczanie norm natężenia dźwięku jest codziennością zarówno w miastach, jak i szkołach czy miejscach pracy.

Tabela 5: Źródła hałasu i ich wpływ na słuch. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WHO i GUS.

Chroniczne narażenie na hałas prowadzi nie tylko do ubytków słuchu, ale również zaburzeń snu, koncentracji i zdrowia psychicznego.

Psychologia akceptacji: jak oswoić niedosłuch

Akceptacja niedosłuchu to proces – nie wydarzenie. Najczęściej przebiega w kilku etapach:

1. Zaprzeczenie: „To tylko chwilowa dolegliwość.”
2. Złość: „Dlaczego mnie to spotkało?”
3. Targowanie się: „Może wystarczy mniej słuchać muzyki?”
4. Depresja: „Już nigdy nie będę taki jak dawniej.”
5. Akceptacja: „To część mnie – mogę z tym żyć.”
6. Adaptacja: Poszukiwanie rozwiązań i pomocy.
7. Zaangażowanie: Działania na rzecz własnej jakości życia i edukacji innych.

Odpowiednio przepracowane etapy pozwalają na lepsze funkcjonowanie i odzyskanie poczucia sprawczości.

Co dalej? Perspektywy i nieoczywiste scenariusze

Niedosłuch, choć trudny, może otworzyć nowe ścieżki rozwoju i rozumienia siebie.

• Mindfulness: Skupienie się na innych zmysłach, głębsze doświadczanie ciszy.
• Muzyka: Nowe podejście do dźwięku, eksperymentowanie z rytmem i wibracją.
• Świadomość ciała: Rozwój zmysłu dotyku, propriocepcji.
• Nowe technologie: Korzystanie z aplikacji do konwersji mowy na tekst, tłumaczenia na żywo.
• Edukacja: Tworzenie dostępnych materiałów dydaktycznych.
• Sztuka: Wyrażanie siebie przez gest, ruch, wizualność.
• Sport: Wzmacnianie innych zmysłów, rozwijanie refleksu.
• Komunikacja: Odkrywanie siły komunikacji niewerbalnej, języka migowego.

Niedosłuch to nie wyrok, tylko początek innej, świadomej drogi.

---

Podsumowanie

Niedosłuch to nie jest temat, który można zamiatać pod dywan. Obnażenie brutalnej prawdy o skali problemu, społecznych konsekwencjach i mitach pokazuje, że każdy z nas jest potencjalnie zagrożony – bez względu na wiek czy styl życia. Współczesna technologia, rosnąca świadomość i dostęp do rzetelnych narzędzi, takich jak medyk.ai, pozwalają na wczesne wykrycie i skuteczne zarządzanie problemem. Jednak najważniejszy jest pierwszy krok: przełamanie tabu, otwarta rozmowa oraz regularna profilaktyka. Jak pokazują dane z WHO, NFZ i najnowszych badań, tylko świadome podejście do własnego słuchu daje szansę na zachowanie pełni życia. Niedosłuch jest realny, powszechny – i tylko od nas zależy, czy przestanie być ignorowany.